२००३ सालच्या सप्टेंबर महिन्यात तनुला भेटायला मी नट्सफ़र्डला गेले होते. तनु माझी इंग्लंडमधली पहिली मैत्रिण. मी पोचल्याच्या दुसर्‍या आठवड्यात ती केंब्रिजला आली होती. माझ्या घराची, बँकेची वगैरे घडी बसवून मला तिच्या घरी नट्सफ़र्डला येण्याचं आग्रहाचं आमंत्रणही देऊन गेली होती. पडत्या फळाची आज्ञा घेऊन मी जाण्याचे बेत आखायला सुरुवात केली. नट्सफ़र्ड मँचेस्टरजवळचे एक छोटे खेडे आहे. समुद्राकाठी राजशिळेवर बसून लाटेला थांबण्याची आज्ञा करणार्‍या कनूट राजावरून याचे नाव पडले आहे. केंब्रिजहून नट्सफ़र्डला जायला थेट आगगाडीची सोय नाही. त्यामुळे तीन ठिकाणी गाडी बदलून जावे लागणार होते. मला इंग्लंडमधे पोचून एक महिनाही पुरा झाला नव्हता. इंग्रजी लोकांचे उच्चार काही केल्या कळत नसत आणि मी काय सांगते, विचारते आहे ते त्यांना कळतेय की नाही हेही कळत नसे. त्यामुळे तनुला माझी तशी काळजीच वाटत होती. मी मात्र 'त्यात काय; जमेल!' अशी निवांत होते.
शुक्रवारी संध्याकाळी साधारण साडेचार पाचला केंब्रिजहून निघायचे, रात्री नऊपर्यंत नट्सफ़र्डला पोचायचे, शनिवार-रविवार तिथे हिंडून रविवारी रात्री घरी परत असा एकंदरित बेत होता. जाताना मला तीन ठिकाणी गाडी बदलून जायचे होते. येताना दोन ठिकाणी बदलून यायचे. पहिली गाडी ४.३० ला केंब्रिजहून इलीला जाणारी, तिथे ४.५०ला पोचणार होती. दुसरी इलीहून ५.०० वाजता स्टॉकपोर्टला जाणारी गाडी तिथे ८.२५ला पोचणार होती आणि शेवटची स्टॉकपोर्टहून नट्सफ़र्डला जाणारी गाडी ८.३५ला निघणारी गाडी ९ला मुक्कामी पोचणार होती. साडेआठ-पावणेनऊपासून तनु माझी नट्सफ़र्डच्या स्थानकावर वाट पाहणार होती. शिवाय काही घोळ झाला तर भटक्या (मोबाईल) होताच. मी नकाशात पाहून ठेवले होते. थोडेफार पूर्वपश्चिम होत सरळ उत्तरेकडे जायचे होते.
गाड्या बदलायच्या वेळांचे टिपण, नकाशाची एक प्रत, हरवल्यावर संपर्क साधायच्या दूरध्वनी क्रमांकांची यादी अशी सगळी कागदपत्रे घेऊन, पैशाचा बटवा घेतला आहे कि नाही हे परत परत तपासत मी ४ वाजता केंब्रिज स्थानकावर पोचले. तनुने तरुण प्रवाशांसाठीचा सवलतीचा अर्ज भरायला सांगितले होते. '३५% पैसे वाचतात. उगीच आळस करू नकोस.' ती म्हणाली होती.आत शिरून पाहते तर 'आजच्या प्रवासासाठीच्या' खिडक्यांसमोर भलीमोठी वळत वळत फिरणारी रांग. ती पाहून पोटात एक छोटा गोळा आला. 'सवलत जाऊ दे; साडेचारपर्यंत तिकीटतरी मिळेल का? आणि नाही मिळाले तर...' असा विचार करत रांगेत उभी तर राहिले. चार खिडक्या होत्या आणि त्यांचे काम भराभर चालले होते. रांग सतत सरकत होती. जसजशा खिडक्या जवळ आल्या गोळे बिळे विरघळून जाऊ लागले.
'४.१०'
'४.१३'
'४.१५'
'४.१७'
'चला आता आपलीच पाळी.' मी आनंदाने खिडकीपलिकडच्या काकांकडे बघून हसले.
"मला नट्सफर्डचं तिकिट हवं आहे आणि तरूण प्रवाशांसाठीचा..."
"त्या पलिकडच्या खिडकीत जा. अर्ज वगैरे तिकडेच असतात."
"!!!!?"
'पलिकडे' मुळीच रांग नव्हती. मी पळत तिकडे गेले.
"तरुण प्रवासी..." गडबडीत खिडकीपलिकडच्या काकूंना म्हणाले. त्या 'त' वरून ताकभात ओळखणार्‍या हुशार असल्याने त्यांनी ताबडतोब अर्ज पुढे केला. 'नाव, जन्मतारीख, पत्ता... बाप रे! पिन काय होता आपल्या घराचा? हां. आठवला. छे! कसलं गिचमिड अक्षर आलंय. छायाचित्र!? आता ते कुठे मिळणार? वा! आहे एक बटव्यात! चला. अर्ज भरून झाला. ४.२३.'
तिकिट आणि 'तरूण' ओळखपत्र घेऊन मी धावत फलाटावर आले.
केंब्रिज स्थानकावर एकच एक लांबलचक फलाट आहे. त्याचेच ४ भाग केले आहेत. मधे मधे जोडण्या घालून या रुळांवरून पलिकडच्या, त्या पलिकडच्या रुळावर गाडीला जाता येते. मधे थोडी जागा सोडून गाड्या एका मागे एक उभ्या राहतात. गाड्या छोट्या छोट्या असतात त्यामुळे जमते. 'चढताना बरोबर गाडी आहे ना खात्री करून मगच चढ.' इति तनु. छोट्या निळ्या पडद्यावर मी इलीच्या गाडीचा फलाट शोधला. तो समोरच होता, पण रिकामा. गाडीच्या समोर येण्याची वेळ ४.४५! १५ मिनिट उशीरा! इलीमधे गाडी बदलायला मला १० मिनिटांचा वेळ होता. पहिली गाडी उशीरा म्हणजे नक्कीच पुढच्या सगळ्या गाड्या चुकणार! पोटात एक नवा मोठा गोळा तयार होऊ लागला. तनुला सांगायचा प्रयत्न केला तर तिचा भटक्या दाद देईना. गाड्यांच्या घोळाचा तिला एक निरोप लिहिला. तुझा भटक्या वाजत नाहीये हेही लिहिले. तिचे काहीच उत्तर नाही.'कदाचित स्टॉकपोर्टची गाडीसुद्धा उशीरा येईल.' आशावादी मन हळूच म्हणाले. पण त्यात काही दम नव्हता. गाडीच्या येण्याची वेळ सतत बदलत होती. एखादे मिनिट मागे पुढे जात होती. ती ४.४० झाली आणि तितक्यात गाडी आली. फलाटावर जमलेल्या सगळ्याच लोकांना त्याच गाडीने जायचे होते. सगळी गर्दी एकदम दारांकडे सरकू लागली. मीही फार विचार न करता वहात वहात गाडीत पोचले. आत सायकली, मोठाल्या पिशव्या, लहानमुलांच्या ढकलगाड्या आणि विविध रंगांची, मापांची माणसे सगळे खच्चून भरले होते. मला पुलंच्या करंजीची आठवण झाली. 'विलायतेतही लोक असे करंजीतल्या सारणासारखे प्रवास करतात म्हणजे कमाल आहे बुवा!' एक मन म्हणत होते. ' करंजी असो नाहीतर चकली आपल्याला पुढची गाडी मिळणार नाही आहे.' दुसरे मन आठवण करून देत होते.
एव्हढ्या गर्दीत असल्याने की गाडी सुटून प्रवास एकदाचा सुरू झाल्याने माहित नाही पण हळूहळू माझी भीती मावळू लागली. 'जे होईल ते पाहू' असा नेहमीचा विचार परत घट्ट झाला. मी उभ्या उभ्या खिडकीतून डोकावून बाहेरची शेते पाहण्याचा प्रयत्न करू लागले. इतका वेळ माझ्या खांद्यावरची पिशवी मी गाडीबरोबर हलेन तशी हलत होती नि शेजारच्या भीमरूपी काकांना लागत होती. जरासे स्थिरस्थावर झालेय असे पाहिल्यावर त्यांनी मला अगदी नम्र आणि मृदू स्वरांत विचारले,"क्षमा करा; पण तुमची पिशवी वर ठेऊन देऊ का मी?"
"हो हो." असं म्हणत मी पिशवी पुढे केली. त्यांनी ती लीलया वरच्या सामानाच्या कप्प्यात ठेऊन दिली. मी हळूच आभाराचे काही शब्द पुटपुटले. नक्की कसे नि किती (!) आभार मानायचे हे मी अजुनही नीट शिकलेले नाही.
५ वाजता गाडी इलीला पोचली. भीमकाकांनी पिशवी लगेच काढून दिली. माझ्याबरोबर गाडीतले निम्मे लोक इलीला उतरले. माझ्यासारखे बरेच स्टॉकपोर्टच्या त्या गाडीने जाणारे होते. ते सगळे स्टॉकपोर्ट-मँचेस्टर असे काहीबाही बोलत एका दिशेने धावायला लागले, मी त्या जथ्थ्यात सामील झाले. फलाटाच्या दुसर्‍या टोकाला पोचल्यावर तिथल्या अधिकार्‍याने कोर्‍या चेहर्‍याने स्टॉकपोर्टची गाडी नुकतीच गेल्याचे सांगितले. पुष्कळसे लोक रागावून भांडू लागले. नुकसान भरपाई द्या वगैरे म्हणू लागले. त्यावर त्या अधिकार्‍याने ज्यांना हवे त्यांनी 'तक्रारीचा अर्ज' लिहून द्यावा असे बर्फाळ आवाजात सांगितले. भारतीय आगगाडी अधिकार्‍यांना ही स्थितप्रज्ञता ब्रिटिशांकडून वारसाहक्काने मिळाली कि काय असे मला वाटून गेले. इथे भांडण्यात अर्थ नाही हे लक्षात येऊन मी 'माहिती केंद्राच्या' शोधात निघाले. ते लगेच सापडले. माझ्याहून शहाणे लोक तिथे आधीच रांग करून उभे होते. माझी पाळी आल्यावर मी सगळी कथा त्या माहितीसुंदरीला सांगितली. तिने नट्सफ़र्ड हे नाव ऐकले नव्हते. पण सुदैवाने तिच्या संगणकाला ते माहित होते. आता इथून थेट स्टॉकपोर्टला जाण्याऐवजी लेस्टरला जावे लागेल व तिथे गाडी बदलून स्टॉकपोर्ट गाठता येईल असे त्याने सांगितले. तिथून ८.३५ ऐवजी ९.३५ची नट्सफ़र्ड गाडी मिळणार होती.
सव्वा पाचची लेस्टर गाडी सुद्धा करंजीच होती. आधीच भरून आलेली त्यात आम्हा इलीत स्टॉकपोर्ट गाडी चुकलेल्या मंडळींची भर. खांद्याची पिशवी सांभाळत मी कशीबशी लटकून उभी राहिले. सुदैवाने पुढच्या दोन थांब्यात पुष्कळ लोक उतरून गेले आणि मला बसायला छानपैकी खिडकीजवळची जागा मिळाली. साधे बसण्यातही किती सुख आहे हे तत्काळ जाणवले. सावकाश पिशवीतून श्रवणयंत्र (इअरफोन्स) काढले, नुकतीच घेतलेली मोझार्टची तबकडी काढली, तबकडीचे यंत्र काढले. 'ही गाडी सव्वासातला पोचणार म्हणजे दीडेक तास निवांत श्रवणभक्ती करावी.' असे म्हणत कानात श्रवणयंत्र घातले. हिरवी शेते भराभर पळत होती. गाडीची सावली पळताना वरखाली होताना दिसत होती. मधुन अधुन झबली घातलेले घोडे, चरणार्‍या मेंढ्या, डुकरे दिसत होती. पहात पहात माझे डोळे मिटू मिटू झाले. पियानोचे स्वर भरून राहिले होते आणि पार्श्वभूमीवर आगगाडीचा एका लयीतला आवाज. डावीकडे सूर्य मावळत होता, त्याचा प्रकाश चेहर्‍यावर छान वाटत होता. आपण तरंगत चाललो आहोत असे वाटत होते. 'वा! आयुष्य सुंदर आहे.' वगैरे विचार माझ्या डोक्यात येत होते तितक्यात एक विचित्र वास आला. तंद्री भंगली. तरी डोळे उघडवत नव्हते. पण वास जास्त जोरात आला आणि मी नीट जागी झाले. डोळे उघडल्यावर वासाचा उगम लगेच दिसला. माझ्या समोर बसलेल्या मुलीने एक बिअरची बाटली उघडली होती. सावकाश घुटके घेत ती हातातले मासिक वाचत होती. मी सोडून कोणाचे तिकडे लक्ष गेले असेल असे वाटत नव्हते. प्रवासात बिअर पिणे नियमात बसत असावे अशी मी स्वतःची समजूत घातली. पण आता डोळे मिटेनात. उघड्या डोळ्यांनी आणखी पुष्कळ 'पिणारे' प्रवासी दिसले आणि प्रवासात प्यायलेच पाहिजे असाच काहीतरी नियम आहे कि काय अशी मला शंका येऊ लागली.
मी पेयांच्या चिंतनात मग्न असताना अचानक खिशातला भटक्या उड्या मारू लागला. 'तनु! अरे हो! तिला कळवलेच नाही काय काय झाले ते.'
ती काळजीने अर्धी झाली होती. माझा निरोप मिळाल्यावर तिने पुष्कळदा माझ्याशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला पण गाडीच्या करंजीत मला भटक्याचा आवाज, उड्या काही म्हणता काही कळले नव्हते. तनुला नवे वेळापत्रक सांगितले. लेस्टरला सव्वासातला पोचणार आहे पोचल्यावर सांगेन असे म्हणून तिचा निरोप घेतला. इतक्यात गाडी एका गावात पोचली. माझ्या समोरची बिअरवाली मुलगी तिथे उतरली. दोनेक मिनिटात गाडी सुटली. जवळचा वास कमी झाल्याने थोडे बरे वाटत होते. स्थानकाच्या इमारती ओलांडून गाडी पुढे आली तर एकदम डोळ्यावर सूर्य आला! इतका वेळ सूर्य डाव्या हाताच्या लांबच्या खिडकीत मावळत होता. 'माझी खिडकी' माझ्या उजव्या हाताला होती. आता सूर्य इकडे आला म्हणजे गाडी दक्षिणेकडे चालली होती!
'बाप रे!'
'गाडीत चढताना नीट खात्री करून...' तनुचे वाक्य आठवायला लागले.
'पण इलीत एकच गाडी लागलेली होती सव्वापाचला. शिवाय माहितीसुंदरीच्या संगणकाने सांगितलेल्या फलाटावरच होती ती. आणखी कसली खात्री करणार?'
'गाडी शेजारच्या पडद्यावर काय लिहिले होते बघायचे राहिले!' नंतर आठवण करून देणार्‍या मनाला आठवले. शेवटी, 'पुढच्या गावात उतरून काय करता येईल ते बघूया' असा 'जे जे होईल ते ते ..' विचार करून मी मावळत्या सूर्याकडे पाहू लागले. पाहता पाहता सूर्य हळूहळू मागे पडला; गाडीच्या मागे गेला आणि सावकाश वळून डाव्या खिडकीत येऊन स्थिरावला. गाडीने उलटे वळण घेतले होते. या आधीचे उलटे वळण तनुशी बोलण्याच्या नादात माझ्या लक्षात आले नव्हते! 'हुश्श!' जीव भांड्यात पडला. आता पुन्हा मोझार्ट आणि सूर्यास्त सुंदर वाटू लागले आणि डोळेही मिटले.
सात वाजता भटक्या वाजला. तनुने मी झोपले असेन अशा काळजीने लेस्टर येण्याची आठवण केली. मी तशी जागीच होते. सव्वासातला लेस्टर आले. स्टॉकपोर्टची गाडी सापडली. तिच्या शेजारच्या पडद्यावर वाचून खात्री केली. आता सूर्य मावळला होता त्यामुळे तसाही दिशा कळायला काही मार्ग नव्हता. गाडीत चढले तर ती पूर्ण रिकामी! त्यातून आतली सजावट एकदम अलिशान. मी चुकून पहिल्या वर्गाच्या डब्यात चढले कि काय अशी शंका येऊन खाली उतरले. आणि पुढच्या डब्यात शिरले. तिथेही तीच परिस्थिती. मऊ गालिचे, मखमली खुर्च्या आणि चिटपाखरूही नाही. ताबडतोब भटक्यातून तनुला हाक मारली. तिलाही आश्चर्य वाटले.
"पडद्यावर काय लिहिले आहे?" तनु
"स्टॉकपोर्ट, मँचेस्टर." मी
"गाडीच्या बाहेरचे पिवळे दिवे चालू आहेत का?"
"हो. आहेत."
"सगळे डबे भारीपैकी आहेत का?"
"मी दोन बघितले. तिसरा बघायला जाऊ का?"
"नको. पहिल्या वर्गाचा जास्तीत जास्त एक डबा असतो. मृ, तू गाडीत चढ. चुकायला नको ती!"
"अगं, गाडीच चुकीची असली तर?"
"तू चढ तर."
"चढले. अरेच्चा! आत एका छोट्या सरकत्या अक्षरांच्या पडद्यावर लिहिले आहे स्टॉकपोर्ट-मँचेस्टर!"
"छान!" तनुच्या आवाजातला ताण गेला.
"पण आत कोणीच नाहीये."
"असू दे. बस तू मजेत. झोप आली तर झोप. मी उठवेन तुला ९ ला."
दारात उभी राहून मी बोलत होते. तेव्हा नकळत तिथे लिहिलेल्या गोष्टी वाचत होते. 'दार कसे उघडाल' आणि तीन आकृत्या देऊन पायरीपायरीने दार कसे उघडायचे दाखवले होते.
१. खिडकी उघडा. (दाराला एक छोटी खिडकी होती.)
२. बाहेर वाका. ('बाप रे!')
३. हाताने दाराची कडी आपल्यापासून दूर ढकला. आता दार उघडेल.
"तनु, मला वाटतंय मला हे दार उघडायला जमणार नाही!"
"दार? तू गाडीत चढलीयस ना?"
"हो. आत्ता उघडं आहे ते. पण उतरताना? मी एकटीच आहे ना डब्यात. हात पोचला नाही तर?" मी तिला दार उघडायच्या पायर्‍या वाचून दाखवल्या.
"हात पोचतो गं. काळजी करू नकोस. असली दारं बनवताना सगळ्या लोकांचा विचार करूनच बनवतात."
पण तिच्या आवाजातला गेलेला ताण परत डोकावला होता. एव्हाना गाडीतल्या घोषणा सुरू झाल्या होत्या. "व्हर्जिन ट्रेन्स तर्फे सर्व प्रवाशांचे स्वागत."
'कुठे आहेत सर्व प्रवासी?' मी मनात.
"ही गाडी स्टॉकपोर्ट आणि मँचेस्टरसाठी आहे."
तनुला हे भटक्यातून ऐकू गेले. आणि तिने आणखी एकदा हुश्श केले. दोन तीन वेळा घोषणा देऊन स्वागत, आभार वगैरे म्हणून घोषणा बंद झाल्या. दारे बंद होण्याची शिट्टी वाजली आणि गाडी सुटली.
आता खरे तर कसलेही वास नव्हते. मंद प्रकाश, उबदार हवा, गुबगुबीत खुर्च्या असे सगळे असूनही झोप येईना. पियानो बदलून मारव्याची सरोदची तबकडी लावली तरी मजा येईना. खिडकीबाहेरच्या अंधारातून डोकावून पाहण्याचा प्रयत्न केला. पण लांबवर लुकलुकणार्‍या दिव्यांच्या रांगेखेरीज काही दिसत नव्हते. वेळ सावकाश चालला होता. भटक्यामधे कुठले कुठले खेळ आहेत; ते कसे खेळायचे त्याचं संशोधन करण्यात थोडावेळ गेला. मग गाडीतली खाद्यपदार्थ विकणारी गाडी आली. गाडीसुंदरीला माझ्यात गिर्‍हाईक दिसले नाही ते बरे झाले. तरी एक हसरा कटाक्ष टाकून ती गेली. थोड्या वेळाने तीच सुंदरी तिकिटांचा डबा घेऊन आली! 'तिकीट तपासनीस आणि खाद्यविक्रेती दोघी एकच? बहुधा गाडीत गर्दी कधीच होत नसणार. तरीच इतकी स्वच्छ टिकली आहे.' मी हसून तिकीट दाखवत विचार करत होते. तीही एकटेपणाला कंटाळलेली दिसली.
'स्टॉकपोर्टहून पुढे कुठे जाणार?'
'...'
'आज चांगले ऊन पडले होते नाही.'
याहून पुढे बोलण्यासारखे काही नसल्याने ती गेली.
थोडा प्रयत्न करता मला भटक्यातल्या एका खेळात मजा येऊ लागली. नऊला तनुने उतरण्याची आठवण केली तेव्हा 'इतक्यात कसे वाजले नऊ' असे आश्चर्यच वाटले. मी आवराआवर करून स्टॉकपोर्टची वाट पाहू लागले. गाडी थांबली. मी दारावर लिहिलेल्या सूचनांप्रमाणे खिडकी उघडली. गार हवेचा जोरदार झोत आत आला. हात बाहेर काढून कडी काढण्याचा प्रयत्न करू लागले. थंड कडी, थंड, बोचरा वारा! हात जवळपास गोठला. कडी तसूभर सुद्धा हलेना. हात आत घेऊन कुठे संकटकाळची कळ वगैरे आहे का याचा शोध घेतला. पण नाही! गाडी पुढे मँचेस्टरला जाणार होती. ती सुटायच्या आत मला उतरायला हवे होते. 'नाही उतरायला आले तर...?' पुन्हा गोळा. 'नाही आले तर मँचेस्टरहून ट्राम पकडून जाऊ. काळजी नको.' मी स्वतःला समजावले. 'चल, एकदाच नीट प्रयत्न करू.'आकृतीत दाखवल्याप्रमाणे डोके बाहेर काढून बाहेर वाकले. हात पोचला. कडी जरा दाबली तर दार उघडले! पटकन बाहेर पडले.
तनुला दाराच्या यशाची बातमी दिली. हवा तो फलाट शोधून तिथे उभी राहिले. नट्सफ़र्डची गाडी दहा मिनिटांनी आली. अगदी साधीसुधी गरीब गाडी. रंग उडालेला, गालिचा नाही, लाकडी बाके, कचरा! अगदी आपल्या आगगाडीसारखे वाटले. शिवाय आतले लोकही साधेसेच होते. जोरदार आवाजात चर्चा करत होते. आत्तापर्यंतच्या प्रवासात सगळे लोक आपापली पुस्तके, मासिके वाचत शांत बसलेले होते. या गाडीतले लोक एकमेकांना ओळखत असावेत किंवा त्यांच्यावर शिष्टपणाचा संस्कार झाला नसावा. गाडीही दरेक पाच मिनिटांना थांबत निवांत चालली होती.
एका गावात शाळकरी मुलींचा एक गट चढला. चेहर्‍यावरची कोवळीक रंगाच्या थरांमागूनही जाणवत होती. प्रत्येकीला आपण नीट दिसतो आहोत कि नाही याची चिंता होती. आरशात पाहून, मैत्रिणीला विचारून अखंड प्रसाधन चालले होते. त्या माझ्या अगदी समोर बसल्या होत्या नि एकमेकांकडे न बघण्याचा शिष्टाचार त्या गाडीत नाही पाळला तरी चालेल हे मला कळले होते त्यामुळे मी पुष्कळ कुतूहलाने पहात होते. मला गंमत वाटत होती. इतक्यात एकीने एक डबी काढली. एक लांबट कागद काढून त्यात त्या डबीतून काहीतरी भरले! तंबाखू? कागदाची गुंडाळी करून कडा चिकटवल्या. बाकीच्या मुली थोडे शांत होऊन पाहू लागल्या. तिने ती बिडी आपल्या ओठात धरली. तेव्हढ्यात तिकीट तपासनीस आला. त्याच्या नजरेतच गाडीत धूम्रपान चालणार नाही असे स्पष्ट लिहिलेले होते. मुलींचा चिवचिवाट अगदीच बंद पडला. बिडी बटव्यात गेली. थोरांच्या चर्चाही मंदावल्या. तपासनीसाने माझे तिकीट पाहिले आणि त्या मुलींना तिकीट विचारले. संध्याकाळी उशीराच्या गाडीत तपासनीस तिकीटे देऊसुद्धा शकतो. म्हणजे तपासनीस आणि वाहक एकच. या मुलींकडे तिकिटासाठी पुरेसे पैसे नव्हते! मग त्यांनी रडके चेहरे करून तपासनीसाकडे गयावया केली. आणि तो द्रवला! त्याने मुलींनी जितके पैसे दिले तितकी तिकीटे दिली आणि बाकीच्यांना फुकट जाऊ दिले.
तपासनीस गेला पण आवाज बंद पडले ते पडलेच. हळू हळू एक दुसरा आवाज जोर धरू लागला. पावसाचा. थांब्यांच्या इमारतींच्या प्रकाशात धोधो कोसळणारा पाऊस दिसू लागला. तनुने भटक्यावर हाक देऊन ती माझी वाट पहातेय असे सांगितले. दोन तीन गावे येऊन गेली आणि नट्सफ़र्ड आले. पिवळट प्रकाशात पावसाच्या पडद्यामागची अक्षरे मला वाचता आली. कितीही धुरकटली असती तरी ती मला वाचता आली असती असे मला वाटले. गाडी थांबली. बाहेर तनु आणि तिची मैत्रिण शशी धुंवाधार पावसात उभ्या होत्या. त्यांनी माझ्यासाठी जास्तीची छत्री, टोपी, हातमोजे वगैरे साहित्य आणले होते. ते झटपट घालून आम्ही झपाझप घरी निघालो. जाता जाता शशीशी मैत्री झाली. तिने वांग्याची भाजी मला आवडते ना असे लगेच विचारून घेतले. घरात पाऊल टाकताच मसालेदार वासांनी नाकाचा आणि एकंदरितच माझा ताबा घेतला. पिशवी टाकून, बूट-मोजे काढून, गरम कपड्यांची आवरणे उतरवून मी बैठकीवर ऐसपैस मांडी घालून बसले. सगळे सांधे हळूहळू सैलावू लागले. गरम पुर्‍या, वांग्याची तमिळ-मसालेदार भाजी, कोशिंबीर आणि पुलाव. अगणित चटण्या, लोणची. शिवाय तोंडी लावायला माझ्या प्रवासाची सुरस कथा. मी एकेक घटना रंगवून रंगवून सांगत होते आणि आम्ही तिघी अखंड हसत होतो. खरंच, त्या पहिल्या वहिल्या प्रवासाचे केवढे अप्रूप वाटले होते. पण आता कळते की माझ्या पश्चिमेतल्या भटकंतीची ही केवळ सुरुवात होती.
Wednesday 31 January 2007
Sunday 21 January 2007
प्रयोगातून पोळी - २
संध्याकाळी, नवे पीठ, नवा उत्साह, नवी आशा अशा नवोन्मेषशालिनी अवस्थेत पुन्हा पोळीप्रयोगांना सुरुवात केली. सुरुवातीलाच घोडे अडले. माझ्या हिशोबाने पुरेसे पाणी घालून झाले तरी पीठ काही नीट भिजेना. थोडे थोडे भिजलेले गट काही केल्या एकत्र येत नव्हते. चार गोळे दामटून एकत्र केल्यावर पाचवा त्यात दामटायला जावे तर एक नवीन गोळा 'आमचा फक्त बाहेरून पाठिंबा' असे म्हणून बाहेर पडत होता. शेवटी चमचा चमचा पाणी वाढवून एक दणकट 'मोडेन पण वाकणार नाही' असा गोळा तयार झाला. तवा केव्हाचा तापून तयार होता. 'कडक' कणकेतला एक छोटा गोळा घेऊन लाटायला सुरुवात केली. 'न दाबादाबीचा' दुसरा नियम पाळणे शक्यच नाही हे लगेच लक्षात आले. शिवाय लाटता लाटता पोळीच्या कडेला आपोआप कातरल्यासारखी नक्षी होते आहे असेही लक्षात आले. तरी तेल चोपडून घडी घातली की सगळे मार्गावर येईल अशी आशा वाटत होती. भरपूर तेल लावून घडी घातली. आता लाटणे थोडे सोपे झाले, तरी नव्या कडाही कातरू लागल्या. मी पिठी म्हणूनही तेच चपाती फ़्लॉर वापरत होते. तर त्यातल्या कोंड्यामुळे पोळीच्या मध्यात खळगे तयार होऊ लागले. जमेल तितके लाटून पोळी तव्यावर टाकली. एव्हाना तवा चांगलाच तापला होता. पोळीवर ताबडतोब थोडे फुगे आले. पटापट दोनतीन वेळा उलटून ताटलीत काढली. एकूण प्रकार तन्य पोळीपेक्षा वाईट होता. रंग गडद तपकिरी, त्यावर थोडे खड्डे, थोडे काळे ठिपके, थोडा काळपट तपकिरी भाजलेला कोंडा. आणि घडी घालताना तर तिचा जवळपास तुकडाच पडला.
पोळीचा तुकडा पडतो आहे म्हणजे तिच्यातले पीठ धरून ठेवणारे घटक कमी आहेत; मी विश्लेषण केले. तव्याखालची आच कमी केली आणि मळलेल्या कणकेत थोडे पाणी घालायचे ठरवले. सावधपणे कणकेच्या गोळ्यावर एक चमचा पाणी घातले. थोडा मळण्याचा प्रयत्न केला. तर कणकेचा वरचा थर चिकचिकीत होण्याखेरीज काही साधेना. दोन्ही हातांनी नेट लावून जोरदार मळायला सुरुवात केली तेव्हा ते पाणी हळूहळू मुरू लागले. मग पुढचा प्रयत्न एक चमचा तेलाचा. हा प्रयोग बऱ्यापैकी चांगला झाला. कणीक थोडी सैलावली. नवा गोळा घेऊन मी नव्या प्रयोगाला सिद्ध झाले. यावेळी कडा जरा कमी कातरल्या गेल्या. पण तव्यावरून काढलेल्या उत्पादनात पहिल्यापेक्षा फार काही फरक नव्हता. अश्या दोन आणखी पोळ्या करून त्या भाजीच्या रसात बुडवून मऊ करून त्यादिवशीचे जेवण आटोपले.
पुढचे एकदोन दिवस भात, ब्रेड असे पर्याय चाचपून बघितले पण पोटाचा (खरे तर जिभेचा) मूळचा स्वभाव 'खाईन तर पोळीशी' असा असल्याने ते काही जमेना. एके दिवशी संध्याकाळी भाजी होता होता पुन्हा ते चपाती फ़्लॉर काढले. भाजीकडे लक्ष देत देत, विचार करत करत, नव्या घेतलेल्या कुंड्यात 'यंत्र पद्धतीने' पीठ भिजवले. पिठी घेताना पहिली युक्ती सुचली. शुभ्र, मऊसूत प्लेन फ़्लॉर पिठी म्हणून वापरण्याची. निदान पोळीच्या पृष्ठभागावरच्या खड्ड्यांचा प्रश्न सुटेल. पोळीसाठी कणकेचा छोटा गोळा करून हातात घेतला तो पहिल्यावेळेपेक्षा बराच चांगला, मऊ वाटत होता. हा कसला चमत्कार? त्यावर जास्त विचार न करता मी पोळी लाटायला घेतली. ती अपेक्षेप्रमाणे बिनखड्ड्यांची पण तरी कातरलेल्या कडांची होत होती. एक दोन पोळ्या भाजल्यावर एकदम लक्षात आले, कणीक मऊ वाटत होती कारण मी भाजीवरचे झाकण काढून कणकेच्या कुंड्यावर ठेवले होते. त्या झाकणातली वाफ, कणकेवर जमून ती थोडी मऊ झाली होती! म्हणजे, कणकेत पाणी कमी पडत होते, तेल नव्हे. नंतर त्या पोळ्या खाताना त्या पहिल्यापेक्षा बऱ्याच बऱ्या झाल्यात असे कळले. त्यामुळे पहिल्या दोन युक्त्या नक्की झाल्या. प्लेन फ्लॉरची पिठी वापरायची आणि कणीक थोडी जास्त पाणी घालून भिजवायची किंवा मग भाजीवरचे झाकण कणकेच्या कुंड्यावर ठेवायचे.
पुढचे दोन-तीन महिने, कुडकुडीत पापडापेक्षा बरीच सुधारणा असली तरी पोळी तेव्हढी काही चांगली होत नव्हती. नाही म्हणायला प्रगती इतकीच की अमिबाची चलांगे आखूड होत चालली होती किंवा गेलाबाजार श्रीलंका, ऑस्ट्रेलियाचे नकाशे असे आकार तयार होत होते. मी दिवसातून एकदा तरी पोळी करायचीच असा नियम घालून घेतला होता. त्यामुळे चांगलाच सराव होत होता. दीड किलो चपाती फ़्लॉर संपून छोट्या पुड्यातला 'असली आटा' आला होता पण त्यायोगाने पोळीच्या अंतरंगात किंवा बाह्यरूपात फार काही फरक पडला नव्हता. असली आट्याच्या पुड्यावर लिहिलेल्या सूचनांत कणीक भिजवल्यावर वीस मिनिटे शीतकपाटात ठेवा असे सांगितले होते. त्याप्रमाणे प्रयोग केल्यावर मूळ तत्त्व भाजीचे वाफवाले झाकण ठेवण्याचेच आहे हे लक्षात आले. तेव्हा भाजीचे झाकण किंवा शीतकपाट असे पर्याय कणकेला मिळू लागले.
एक दिवस प्लेन फ़्लॉरचा नवा पुडा घेताना त्याच्या शेजारचे 'होलमील' फ़्लॉर दिसले. त्याच्यावरचे वर्णन वाचून होलमील म्हणजे आपल्या असली आट्याचा सख्खा भाऊ असणार असे वाटले. मला थंडीच्या दिवसात सायकल दामटत गावात जाण्याचा तसाही कंटाळा. त्यामुळे घराशेजारच्या दुकानात मिळतेय तर घेऊन पहावे म्हणून त्याचाही एक पुडा घेतला. अआ संपल्यावर पुढचे प्रयोग होलमीलवर करायचे ठरवले.
रंगरूप जवळपास सारखे असले तरी होलमील अआपेक्षा थोडे जास्त भरड होते. 'जास्त भरड पीठ म्हणजे जास्त पाणी' या नियमाने पीठ भिजवले. पण 'छान' सैल भिजलेली कणीक, लाटताना मात्र बोटांना, लाटण्याला, प्लास्टिकच्या कागदाला अशी जिकडे तिकडे चिकटू लागली. भरपूर पिठी लावून तिचा बंदोबस्त केला तेव्हा जमले. चांगली गोष्ट म्हणजे कडाही कातरल्या गेल्या नाहीत. त्या दिवशी पोळ्या भलत्याच मऊ, किंबहुना पोळ्यांसारख्या लागल्या. कसे काय, काय चमत्कार, पुष्कळ विचार केला. एकदम लक्षात आले; जास्तीची पिठी! 'युरेका!' मी मनातच ओरडले. होलमीलमध्ये थोडे प्लेन फ़्लॉर घालायचे की काम झालेच!
पुढचे दोन तीन दिवस हुशार रसायनशास्त्रज्ञासारखे थोडे थोडे पाणी आणि थोडी थोडी पिठी असे प्रमाण वाढवत/ कमी करत मी निरीक्षणे केली आणि साधारण चार पोळ्यांच्या कणकेला पाच चमचे प्लेन फ़्लॉर असे प्रमाण त्यातल्या त्यात चांगले आहे हे शोधून काढले. आता त्या प्लेन फ़्लॉराची तन्यता आणि होलमीलचा भरडपणा एकत्र येऊन सुवर्णमध्य साधला गेला होता. पोळ्या मऊ, तोडता येण्यासारख्या पण आपोआप न तुटणाऱ्या अश्या व्यवस्थित होत होत्या. आता पुढचा टप्पा पोळीचा आकार आणि मुख्य तिचे फुगणे.
पोळीचा आकार जमवण्याचा नियम म्हणजे 'जाड्या भागाला काटकोनात लाटणे' ठेवून लाटायचा. मी तो पाळायचा जोरदार प्रयत्न करायचे, पण पोळी गोलाकार काय, लंबवर्तुळ किंवा अगदी त्रिकोणी सुद्धा व्हायची नाही. खरेतर घडी घातल्यावर तशीच्या तशी पोळी त्रिकोणी राहण्यात काय हरकत आहे, पण नाही म्हणजे नाहीच! पिठाचा प्रश्न सुटल्याने मला थोडाफार आत्मविश्वास आला होता, तो रोजचे वेगवेगळे आकार पाहून हळूहळू डळमळीत होऊ लागला. तेव्हा बाह्यस्वरूपाकडे लक्ष न देता अंतिम उत्पादनाच्या गुणवत्तेकडे लक्ष देणे अधिक श्रेयस्कर असे मी ठरवले.
पोळी पुरीसारखी फुगली पाहिजे असे प्रयोगाचे साध्य ठरवून सुरुवात केली. त्यासाठी आता पोळीच्या भौतिकशास्त्राचा अभ्यास सुरू केला. पोळी फुगण्यासाठी तिच्या दोन (किंवा तीन) थरात पाण्याची वाफ कोंडली गेली पाहिजे. ते थर वेगवेगळे राहिले पाहिजेत. आणि प्रत्येक थराची किमान जाडी आतली वाफ सहन करू शकेल अशी असली पाहिजे. पैकी दोन थर वेगळे राहण्यासाठी आपण आतून तेल लावतो; पण हवीतशी जाडी आणि मुख्य म्हणजे ती वाफ कुठून आणायची?
घडी घालण्याआधी लाटलेली पुरी समान जाडीची असेल तर पोळीचे थर तसे राहण्याची शक्यता आहे. तेव्हा हाही मुद्दा निकालात काढला. वाफेचे मात्र काय करावे सुचेना. कणकेत पाणी वाढवावे तर ती चिकट होणार. पिठावर प्रयोग करताना ते आधीच कळलेले होते. लाटण्याचा आणि वाफेचा काही संबंध असणे शक्य वाटेना. पोळीच्या तीन पायऱ्या; भिजवणे, लाटणे आणि भाजणे. कणकेत काही करता येत नाही; लाटण्यातही नाही. असे पहिले दोन्ही पर्याय बाद झाल्याने भाजण्यात काही सुधारता येण्यासारखे आहे का ते शोधू लागले.
पोळी तव्यावर टाकल्यावर तिच्या खालच्या थरातल्या पाण्याची वाफ होणार. मग उलटल्यावर दुसऱ्या बाजूतली. ही थोडी वाफ पोळीच्या आत फिरून तिला शिजवणार व आणखी वाफ तयार करणार, असा अंदाज केला. आता ती वाफ आत कोंडून राहण्यासाठी पोळीचा वरचा व खालचा पापुद्रा न फाटणे आवश्यक होते. हे पापुद्रे जरा कमी भाजले गेले तर वाफेला पसरायला आणि पोळीला फुगवायला जड पडतात आणि जास्त भाजले गेले तर पोळी कोरडी पडून त्यातली तन्यता निघून जाते; पोळीचा तुकडाच पडतो असे लक्षात आले.
पोळी फुगवण्याआधी तिच्या दोन्ही बाजू थोड्या थोड्या भाजून घ्याव्यात असे ठरवले. किती भाजायचे हे ठरवायला आता वेळ मोजायला सुरुवात केली. पोळी तव्यावर टाकल्यावर (अंदाजे सेकंदाला एक असे) आकडे मोजायला सुरुवात करायची, प्रत्येक वेळी उलटताना आलेल्या आकड्याला मनात ठेवायचे. पुढच्या पोळीच्या वेळी त्यात कमी जास्त करून सुधारायला बघायचे असा क्रम सुरू केला. पहिली बाजू (पोळी तव्यावर टाकल्या टाकल्या तव्याला टेकलेली) दुसरीपेक्षा कमी भाजलेली असली तर मग शेवटच्या टप्प्यात पोळी जास्त फुगते असे लक्षात आले. सुरुवातीला पाच, सहा बऱ्यापैकी फुगे आले तरी माझे समाधान व्हायचे. हळूहळू लाटण्यातील सफाई वाढत गेली तशी पोळीची जाडी समान होत चालली. उलटायचे आकडे स्थिर होऊ लागले. फुगे आनंदाने एकमेकात सामावून जाऊ लागले. त्यामुळे त्यांचा आकार वाढून आकडा कमी होऊ लागला. भुयाराच्या टोकाचा प्रकाश दृष्टिपथात येऊ लागला. मी पोळीप्रवीण होऊ लागले.
एक दीड महिन्यात दोन किंवा तीन फुगेवाल्या पोळ्या नेहमीच्या झाल्या. पोळी तव्यावर टाकल्या टाकल्या १, २ असे साधारण सेकंदाला एक अश्या वेगाने मोजायला लागायचे. पाचाला पहिल्यांदा उलटायचे. आंच अशी हवी की यावेळी उलटताना पोळीवर सगळीकडे पांढरे डाग पडले असले पाहिजेत, तपकिरी मात्र नकोत. मग १२, १३ च्या सुमाराला परत उलटायची; की मग पोळीवर बऱ्यापैकी फुगे आले पाहिजेत. मग १७, १८ ला उलटून वीस, एकविसापर्यंत तव्यावरून खाली. असे गणित जमले.
होता होता, आणखी दोनेक महिन्यांनी एक दिवस एका पोळीवरचे सगळे फुगे एकमेकांत विलीन झाले. पोळी पूर्ण फुगली! अगदी टम्म पुरीसारखी. मी आनंदाने नाचायचीच बाकी होते. ताबडतोब घरी हाक दिली!
"बाबा! पोळी फुगली!!"
"फुगली का? वा वा!", बाबांच्या आवाजात थोडा अविश्वास, थोडे कौतुक आणि थोडे हसू.
गुणी बाबांप्रमाणे त्यांनी माझ्या प्रयोगांची गोष्ट, 'हो का?', 'हो ना!', 'वा!' असे प्रतिसाद देत पुन्हा ऐकून घेतली. त्यादिवशीच्या बाकीच्या पोळ्या फुगल्या नाहीत. पण ते काय एव्हढे मनावर घ्यायचे. आता एक जमली आहे तर जमेलच असा आत्मविश्वास निर्माण झाला होता. प्रत्यक्षात सगळ्या पोळ्या फुगायला लागेपर्यंत अजून दोन महिने लागले. मग मात्र एकदा जमले ते आजतागायत.
पोळीचा तुकडा पडतो आहे म्हणजे तिच्यातले पीठ धरून ठेवणारे घटक कमी आहेत; मी विश्लेषण केले. तव्याखालची आच कमी केली आणि मळलेल्या कणकेत थोडे पाणी घालायचे ठरवले. सावधपणे कणकेच्या गोळ्यावर एक चमचा पाणी घातले. थोडा मळण्याचा प्रयत्न केला. तर कणकेचा वरचा थर चिकचिकीत होण्याखेरीज काही साधेना. दोन्ही हातांनी नेट लावून जोरदार मळायला सुरुवात केली तेव्हा ते पाणी हळूहळू मुरू लागले. मग पुढचा प्रयत्न एक चमचा तेलाचा. हा प्रयोग बऱ्यापैकी चांगला झाला. कणीक थोडी सैलावली. नवा गोळा घेऊन मी नव्या प्रयोगाला सिद्ध झाले. यावेळी कडा जरा कमी कातरल्या गेल्या. पण तव्यावरून काढलेल्या उत्पादनात पहिल्यापेक्षा फार काही फरक नव्हता. अश्या दोन आणखी पोळ्या करून त्या भाजीच्या रसात बुडवून मऊ करून त्यादिवशीचे जेवण आटोपले.
पुढचे एकदोन दिवस भात, ब्रेड असे पर्याय चाचपून बघितले पण पोटाचा (खरे तर जिभेचा) मूळचा स्वभाव 'खाईन तर पोळीशी' असा असल्याने ते काही जमेना. एके दिवशी संध्याकाळी भाजी होता होता पुन्हा ते चपाती फ़्लॉर काढले. भाजीकडे लक्ष देत देत, विचार करत करत, नव्या घेतलेल्या कुंड्यात 'यंत्र पद्धतीने' पीठ भिजवले. पिठी घेताना पहिली युक्ती सुचली. शुभ्र, मऊसूत प्लेन फ़्लॉर पिठी म्हणून वापरण्याची. निदान पोळीच्या पृष्ठभागावरच्या खड्ड्यांचा प्रश्न सुटेल. पोळीसाठी कणकेचा छोटा गोळा करून हातात घेतला तो पहिल्यावेळेपेक्षा बराच चांगला, मऊ वाटत होता. हा कसला चमत्कार? त्यावर जास्त विचार न करता मी पोळी लाटायला घेतली. ती अपेक्षेप्रमाणे बिनखड्ड्यांची पण तरी कातरलेल्या कडांची होत होती. एक दोन पोळ्या भाजल्यावर एकदम लक्षात आले, कणीक मऊ वाटत होती कारण मी भाजीवरचे झाकण काढून कणकेच्या कुंड्यावर ठेवले होते. त्या झाकणातली वाफ, कणकेवर जमून ती थोडी मऊ झाली होती! म्हणजे, कणकेत पाणी कमी पडत होते, तेल नव्हे. नंतर त्या पोळ्या खाताना त्या पहिल्यापेक्षा बऱ्याच बऱ्या झाल्यात असे कळले. त्यामुळे पहिल्या दोन युक्त्या नक्की झाल्या. प्लेन फ्लॉरची पिठी वापरायची आणि कणीक थोडी जास्त पाणी घालून भिजवायची किंवा मग भाजीवरचे झाकण कणकेच्या कुंड्यावर ठेवायचे.
पुढचे दोन-तीन महिने, कुडकुडीत पापडापेक्षा बरीच सुधारणा असली तरी पोळी तेव्हढी काही चांगली होत नव्हती. नाही म्हणायला प्रगती इतकीच की अमिबाची चलांगे आखूड होत चालली होती किंवा गेलाबाजार श्रीलंका, ऑस्ट्रेलियाचे नकाशे असे आकार तयार होत होते. मी दिवसातून एकदा तरी पोळी करायचीच असा नियम घालून घेतला होता. त्यामुळे चांगलाच सराव होत होता. दीड किलो चपाती फ़्लॉर संपून छोट्या पुड्यातला 'असली आटा' आला होता पण त्यायोगाने पोळीच्या अंतरंगात किंवा बाह्यरूपात फार काही फरक पडला नव्हता. असली आट्याच्या पुड्यावर लिहिलेल्या सूचनांत कणीक भिजवल्यावर वीस मिनिटे शीतकपाटात ठेवा असे सांगितले होते. त्याप्रमाणे प्रयोग केल्यावर मूळ तत्त्व भाजीचे वाफवाले झाकण ठेवण्याचेच आहे हे लक्षात आले. तेव्हा भाजीचे झाकण किंवा शीतकपाट असे पर्याय कणकेला मिळू लागले.
एक दिवस प्लेन फ़्लॉरचा नवा पुडा घेताना त्याच्या शेजारचे 'होलमील' फ़्लॉर दिसले. त्याच्यावरचे वर्णन वाचून होलमील म्हणजे आपल्या असली आट्याचा सख्खा भाऊ असणार असे वाटले. मला थंडीच्या दिवसात सायकल दामटत गावात जाण्याचा तसाही कंटाळा. त्यामुळे घराशेजारच्या दुकानात मिळतेय तर घेऊन पहावे म्हणून त्याचाही एक पुडा घेतला. अआ संपल्यावर पुढचे प्रयोग होलमीलवर करायचे ठरवले.
रंगरूप जवळपास सारखे असले तरी होलमील अआपेक्षा थोडे जास्त भरड होते. 'जास्त भरड पीठ म्हणजे जास्त पाणी' या नियमाने पीठ भिजवले. पण 'छान' सैल भिजलेली कणीक, लाटताना मात्र बोटांना, लाटण्याला, प्लास्टिकच्या कागदाला अशी जिकडे तिकडे चिकटू लागली. भरपूर पिठी लावून तिचा बंदोबस्त केला तेव्हा जमले. चांगली गोष्ट म्हणजे कडाही कातरल्या गेल्या नाहीत. त्या दिवशी पोळ्या भलत्याच मऊ, किंबहुना पोळ्यांसारख्या लागल्या. कसे काय, काय चमत्कार, पुष्कळ विचार केला. एकदम लक्षात आले; जास्तीची पिठी! 'युरेका!' मी मनातच ओरडले. होलमीलमध्ये थोडे प्लेन फ़्लॉर घालायचे की काम झालेच!
पुढचे दोन तीन दिवस हुशार रसायनशास्त्रज्ञासारखे थोडे थोडे पाणी आणि थोडी थोडी पिठी असे प्रमाण वाढवत/ कमी करत मी निरीक्षणे केली आणि साधारण चार पोळ्यांच्या कणकेला पाच चमचे प्लेन फ़्लॉर असे प्रमाण त्यातल्या त्यात चांगले आहे हे शोधून काढले. आता त्या प्लेन फ़्लॉराची तन्यता आणि होलमीलचा भरडपणा एकत्र येऊन सुवर्णमध्य साधला गेला होता. पोळ्या मऊ, तोडता येण्यासारख्या पण आपोआप न तुटणाऱ्या अश्या व्यवस्थित होत होत्या. आता पुढचा टप्पा पोळीचा आकार आणि मुख्य तिचे फुगणे.
पोळीचा आकार जमवण्याचा नियम म्हणजे 'जाड्या भागाला काटकोनात लाटणे' ठेवून लाटायचा. मी तो पाळायचा जोरदार प्रयत्न करायचे, पण पोळी गोलाकार काय, लंबवर्तुळ किंवा अगदी त्रिकोणी सुद्धा व्हायची नाही. खरेतर घडी घातल्यावर तशीच्या तशी पोळी त्रिकोणी राहण्यात काय हरकत आहे, पण नाही म्हणजे नाहीच! पिठाचा प्रश्न सुटल्याने मला थोडाफार आत्मविश्वास आला होता, तो रोजचे वेगवेगळे आकार पाहून हळूहळू डळमळीत होऊ लागला. तेव्हा बाह्यस्वरूपाकडे लक्ष न देता अंतिम उत्पादनाच्या गुणवत्तेकडे लक्ष देणे अधिक श्रेयस्कर असे मी ठरवले.
पोळी पुरीसारखी फुगली पाहिजे असे प्रयोगाचे साध्य ठरवून सुरुवात केली. त्यासाठी आता पोळीच्या भौतिकशास्त्राचा अभ्यास सुरू केला. पोळी फुगण्यासाठी तिच्या दोन (किंवा तीन) थरात पाण्याची वाफ कोंडली गेली पाहिजे. ते थर वेगवेगळे राहिले पाहिजेत. आणि प्रत्येक थराची किमान जाडी आतली वाफ सहन करू शकेल अशी असली पाहिजे. पैकी दोन थर वेगळे राहण्यासाठी आपण आतून तेल लावतो; पण हवीतशी जाडी आणि मुख्य म्हणजे ती वाफ कुठून आणायची?
घडी घालण्याआधी लाटलेली पुरी समान जाडीची असेल तर पोळीचे थर तसे राहण्याची शक्यता आहे. तेव्हा हाही मुद्दा निकालात काढला. वाफेचे मात्र काय करावे सुचेना. कणकेत पाणी वाढवावे तर ती चिकट होणार. पिठावर प्रयोग करताना ते आधीच कळलेले होते. लाटण्याचा आणि वाफेचा काही संबंध असणे शक्य वाटेना. पोळीच्या तीन पायऱ्या; भिजवणे, लाटणे आणि भाजणे. कणकेत काही करता येत नाही; लाटण्यातही नाही. असे पहिले दोन्ही पर्याय बाद झाल्याने भाजण्यात काही सुधारता येण्यासारखे आहे का ते शोधू लागले.
पोळी तव्यावर टाकल्यावर तिच्या खालच्या थरातल्या पाण्याची वाफ होणार. मग उलटल्यावर दुसऱ्या बाजूतली. ही थोडी वाफ पोळीच्या आत फिरून तिला शिजवणार व आणखी वाफ तयार करणार, असा अंदाज केला. आता ती वाफ आत कोंडून राहण्यासाठी पोळीचा वरचा व खालचा पापुद्रा न फाटणे आवश्यक होते. हे पापुद्रे जरा कमी भाजले गेले तर वाफेला पसरायला आणि पोळीला फुगवायला जड पडतात आणि जास्त भाजले गेले तर पोळी कोरडी पडून त्यातली तन्यता निघून जाते; पोळीचा तुकडाच पडतो असे लक्षात आले.
पोळी फुगवण्याआधी तिच्या दोन्ही बाजू थोड्या थोड्या भाजून घ्याव्यात असे ठरवले. किती भाजायचे हे ठरवायला आता वेळ मोजायला सुरुवात केली. पोळी तव्यावर टाकल्यावर (अंदाजे सेकंदाला एक असे) आकडे मोजायला सुरुवात करायची, प्रत्येक वेळी उलटताना आलेल्या आकड्याला मनात ठेवायचे. पुढच्या पोळीच्या वेळी त्यात कमी जास्त करून सुधारायला बघायचे असा क्रम सुरू केला. पहिली बाजू (पोळी तव्यावर टाकल्या टाकल्या तव्याला टेकलेली) दुसरीपेक्षा कमी भाजलेली असली तर मग शेवटच्या टप्प्यात पोळी जास्त फुगते असे लक्षात आले. सुरुवातीला पाच, सहा बऱ्यापैकी फुगे आले तरी माझे समाधान व्हायचे. हळूहळू लाटण्यातील सफाई वाढत गेली तशी पोळीची जाडी समान होत चालली. उलटायचे आकडे स्थिर होऊ लागले. फुगे आनंदाने एकमेकात सामावून जाऊ लागले. त्यामुळे त्यांचा आकार वाढून आकडा कमी होऊ लागला. भुयाराच्या टोकाचा प्रकाश दृष्टिपथात येऊ लागला. मी पोळीप्रवीण होऊ लागले.
एक दीड महिन्यात दोन किंवा तीन फुगेवाल्या पोळ्या नेहमीच्या झाल्या. पोळी तव्यावर टाकल्या टाकल्या १, २ असे साधारण सेकंदाला एक अश्या वेगाने मोजायला लागायचे. पाचाला पहिल्यांदा उलटायचे. आंच अशी हवी की यावेळी उलटताना पोळीवर सगळीकडे पांढरे डाग पडले असले पाहिजेत, तपकिरी मात्र नकोत. मग १२, १३ च्या सुमाराला परत उलटायची; की मग पोळीवर बऱ्यापैकी फुगे आले पाहिजेत. मग १७, १८ ला उलटून वीस, एकविसापर्यंत तव्यावरून खाली. असे गणित जमले.
होता होता, आणखी दोनेक महिन्यांनी एक दिवस एका पोळीवरचे सगळे फुगे एकमेकांत विलीन झाले. पोळी पूर्ण फुगली! अगदी टम्म पुरीसारखी. मी आनंदाने नाचायचीच बाकी होते. ताबडतोब घरी हाक दिली!
"बाबा! पोळी फुगली!!"
"फुगली का? वा वा!", बाबांच्या आवाजात थोडा अविश्वास, थोडे कौतुक आणि थोडे हसू.
गुणी बाबांप्रमाणे त्यांनी माझ्या प्रयोगांची गोष्ट, 'हो का?', 'हो ना!', 'वा!' असे प्रतिसाद देत पुन्हा ऐकून घेतली. त्यादिवशीच्या बाकीच्या पोळ्या फुगल्या नाहीत. पण ते काय एव्हढे मनावर घ्यायचे. आता एक जमली आहे तर जमेलच असा आत्मविश्वास निर्माण झाला होता. प्रत्यक्षात सगळ्या पोळ्या फुगायला लागेपर्यंत अजून दोन महिने लागले. मग मात्र एकदा जमले ते आजतागायत.
प्रयोगातून पोळी - १
उण्यापुऱ्या पंचवीस वर्षांच्या आयुष्यात स्वयंपाक करण्याची माझ्यावर कधीच वेळ आली नव्हती. घरी असताना आईला थोडीफार मदत केली होती; अगदीच काही नाही तर स्वयंपाक करताना बघितले तरी होते. बंगलोरात चार वर्षे राहून तीही सवय मोडली. कामावरून आल्यावर आपापल्या खोलीत जाऊन गप्पा टप्पा, नि काकूंची हाक आल्यावर थेट जेवणाच्या टेबलावर. त्यामुळे केंब्रिजला जाऊन आपापला स्वयंपाक करायचा या कल्पनेने मी धास्तावले होते. त्यातून मला भात आवडत नाही. म्हणजे पोळी करायला कसेही करून शिकायलाच पाहिजे होते. जाण्याच्या दोन आठवडे आधी, चार दिवस रजा घेऊन मी स्वयंपाकावरचा 'क्रॅश कोर्स' करण्यासाठी साताऱ्याला गेले.
भाजी हा प्रकार सोपा आहे, हे लगेच लक्षात आले. तेलात काही बाही जिन्नस घालून चिरलेल्या भाज्या घालायच्या. कुठलेसे मसाले घालायचे की झाले. पण पोळीचे काम कठीण दिसत होते. सुरुवात कणीक मळण्यापासून. मुळात आपल्याला चार पोळ्या करायला किती कणीक लागते हे कळणार कसे? मग त्या कणकेत किती पाणी घालायचे, ते कसे कळणार? ही मोजामोजी शिकण्यात एक दिवस गेला. मग पुढची पायरी म्हणजे ती भिजवणे.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी, उत्साहाने कणीक भिजवायला घेतली. बरोब्बर मोजून पाणी घालून कणकेत हात घातला की ती सगळी ताबडतोब हाताला चिकटून बसली. बोटही हालवता येईना. उजव्या हाताच्या मदतीला डावा हात गेला तर तोही अडकून बसला! काय करावे कळेना. आई अंघोळीला गेलेली. एकदम लक्षात आले, आईकडे कणीक भिजवण्याचे यंत्र आहे. चमच्याने हात खरवडला आणि त्या यंत्रात सगळी कणीक घातली. यंत्र कसे काय मळते याचेच निरीक्षण करून शिकावे म्हटले. यंत्राचे पातेही सुरुवातीला अडकल्यासारखे झाले पण त्याने नेटाने फिरणे सुरू ठेवले. शेवटी फिरत फिरत त्याने कणकेचा गोळा तयार केला, पण तोपर्यंत मी किमान पंचवीस वेळा यंत्र चालू-बंद केले होते.
कणीक होईपर्यंत आई आली. तिने लगेच लाटायला शिकवायला सुरुवात केली. तिचे बघून लाटणे फिरवल्यावर पोळी आपोआप व्हायला लागते असाच माझा समज झाला. म्हणून लगेच पुढची पोळी करायला घेतली तर कुठचे काय. घडी घालेपर्यंत जरा बरी परिस्थिती होती पण पुढे गोल काही केल्या होईना. "त्रिकोणी झाली तरी चालेल, सगळीकडे समान जाडी असल्याशी कारण", आई म्हणाली, पण तेही होईना. कारण जाडीकडे लक्ष दिले तर पोळीतून अमिबाच्या चलांगांसारखे फाटे निघत होते त्यांना आत वळवावे तर पोळी मध्येच पातळ होत होती. शेवटी ती तव्यावर टाकून उपयोग नाही हे लक्षात आल्यावर तिचा परत गोळा केला व लाटणे आईच्या स्वाधीन केले. समान जाडीचा पहिला नियम कसा काय पाळायचा हे बघायचा प्रयत्न करायला लागले.
आई नक्की काय करते आहे काही लक्षात येत नव्हते. लाटणारा हात आईचा आहे हे माहीत असल्यासारखी पोळी आपोआप होत चालली होती. तेव्हढ्यात मावशी मदतीला आली. मी आलेय म्हणून माझ्या आवराआवरीला मदत करायला ती साताऱ्याला आली होती. "लाटणे फिरवताना जाड्या भागाला काटकोनात लाटणे फिरवायचे म्हणजे तो नीट पसरतो", तिने दुसरा नियम सांगितला. आईच्या अजून दोन पोळ्या झाल्यावर मी पुन्हा प्रयत्न केला. यावेळी जाड्या भागावरून दणादण लाटणे फिरवले. तर त्या भागात लाटा तयार व्हायला लागल्या! "दाबादाबी करायची नाही", मावशीने तिसरा नियम सांगितला. तो तितका नीट न पाळता मी कशीबशी बऱ्यापैकी समान जाडीची पोळी लाटली. तव्यावर टाकली. थोडे छोटे फुगे आले की उलटली. पुन्हा उलटली. पुन्हा, पुन्हा उलटली. काही केल्या फुगेना! "पहिलीच पोळी कशी फुगेल", मावशीने सांत्वन केले. आणि आजच्यासाठी एव्हढे धडे पुरे असे म्हणून पुढच्या पोळ्यांसाठी पोळपाट लाटणे ताब्यात घेतले.
पुढचे दोन दिवस मी २, ३, ४ अशा पोळ्या करण्याचा प्रयत्न केला. मनातल्या मनात नियम घोटले. कणीक भिजवण्यासाठी यंत्राच्या पात्यासारखा हात फिरवून सराव केला. चौथ्या दिवशी सकाळी मला बऱ्यापैकी कणीक मळता यायला लागली. पोळीचे अधले मधले भाग फुगायलाही लागले. संध्याकाळी साताऱ्यातून घ्यायच्या लोणच्यांची, मसाल्यांची बांधाबांध केली. अगदीच वेळ पडल्यास असावा म्हणून आई-बाबांनी एक छोटा कुकर घेऊन दिला. आणि खास माझ्या पोळ्यांसाठी दुसऱ्या मावशीने एक सुंदर लाटणे घेऊन दिले. हे सगळे सामान आणि खूप शुभेच्छा घेऊन मी दोन आठवड्यांनी केंब्रिजला आले.
केंब्रिजला एक आठवडा कसाबसा विश्रांतीगृहात काढला. तिथल्या भोजनालयातले जेवण भारतीय आहे हे मला पदार्थांची नावे वाचल्यामुळे कळले. कधी एकदा आपल्या घरी जाते, आणि (कसा का असेना) आपापला स्वयंपाक करून जेवते असे झाले होते. घरी सामान हालवल्यावर पहिले काम म्हणजे सगळे खाद्यपदार्थ बाहेर काढले. मोठाल्या स्वयंपाकघराच्या एका कोपऱ्यातल्या कपाटात सगळे भरून टाकले. मग आजच्या संध्याकाळच्या स्वयंपाकाला काय लागेल याची यादी घेऊन जवळच्या महादुकानात गेले.
बटाटे, कांदे, मिरच्या, कोथिंबीर, आलं, लसूण, टॉमेटो, काहीतरी भाजी, तेल, ... यादीनुसार एकेक वस्तू घेत मी पुढे पुढे चालले होते. चाकू, दूध.. सापडले. कणीक ..? मी 'पीठ' लिहिलेल्या भागात गेले. तिथे गव्हाची दहाबारा प्रकारची पिठे! आता यातली साधी कणीक कुठली? त्याच्यावरची माहिती वाचून सगळी पिठे थेट गव्हापासूनच बनवलेली दिसत होती. 'प्लेन फ़्लॉर' म्हणजे त्यातल्या त्यात निर्धोक असा विचार करून एक दीड किलोचा पुडा ढकलगाडीत टाकला. खरेदी आटोपून घरी येऊन उत्साहाने स्वयंपाकाला सुरुवात केली. बटाट्याची सोप्पी काचऱ्यांची भाजी, टॉमेटोची कोशिंबीर आणि पोळ्या करायचे ठरवले. भाजी, कोशिंबीर तर झाली. आता पोळ्या!
प्लेन फ़्लॉरचा पुडा उघडून चमच्याने मोजून चार पोळ्यांची कणीक एका चिनीमातीच्या ताटात घेतली. कारण माझ्या त्या घरात कणीक भिजवण्यायोग्य कुंडा किंवा कडा असलेली कुठलीच भांडी सापडली नाहीत. कणकेत बरोब्बर मोजून पाणी घातले. आणि मळण्याच्या प्रयत्नाला लागले. मी शिकलेल्या 'यंत्रपद्धतीने' मळणे शक्य नव्हते कारण ताटलीला कडा नव्हत्या. पीठ लगेच उडायला लागले असते. त्यामुळे पुन्हा हात अडकण्याची भीती वाटायला लागली. थोडी यंत्रपद्धती आणि थोडी बोटपद्धती असे करत हळुवारपणे कणीक भिजवली. मस्त पांढरीशुभ्र कणीक! 'इकडची कणीक तिकडच्या कणकेहून शुभ्र कशी?' आणि 'ही नक्की कणीकच आहे ना?' असले प्रश्न बाजूला सारून तवा तापायला ठेवला.
तवा म्हणजे खरेतर फ्राइंग पॅन, काठवाली आणि जाडजूड. मोठ्या शेगडीवर मोठ्ठी आंच ठेवूनही ती तापायला १० मिनिटे लागली. तोवर मी एक प्लास्टिकची पिशवी दुमडून पसरून ओट्यावर पोळी लाटण्यासाठी जागा तयार केली. एका ताटलीत (!) तेल घेतले, दुसरीत कोरडे पीठ घेतले. कणकेतून एक छोटा गोळा काढून घेतला आणि पोळी लाटायला सुरुवात केली. छोटा गोल लाटून घडी घालेपर्यंत सगळे व्यवस्थित झाले. पुढे लाटताना पुन्हा अमिबाचे आकार दृग्गोचर होऊ लागले.
'आकाराकडे लक्ष देऊ नको, सगळीकडून समान जाडी असल्याशी कारण', मी स्वतःला बजावले. आता पोळी पातळ होऊन खालच्या प्लास्टिकच्या कागदावरची नक्षी थोडीफार दिसू लागली. पोळी लाटून झाली असे ठरवून मी ती तव्यावर टाकली. तिच्यावर छोटे फुगे यायला लागल्यावर लगेच उलटली. तर दुसरीकडूनही छोटेच फुगे.
'असो. भाजली गेल्याशी कारण', मनाशी म्हणत मी ती परत उलटली. तर चक्क एक थोडा मोठा फुगा आला! 'अरे वा! जमायला लागले की थोडेफार!' मी आनंदाने पोळी तव्यातून उचलली. जरा तेलाचा हात लावून, घडी करून दुसऱ्या ताटलीत ठेवून दिली.
कणकेतून दुसरा गोळा घेऊन पुढची पोळी. अशी मजल दरमजल करत चार पोळ्या केल्या. त्यातल्या त्यात चांगले म्हणजे तिसऱ्या पोळीला दोन मोठे फुगे आले. मी सगळ्या पोळ्या, भाजी, कोशिंबीर आणि घरून आणलेले लिंबाचे गोड लोणचे असे ताट वाढून घेऊन जेवायला बसले. असे एकटीने जेवण्याचा प्रसंग मला नवा नव्हता, पण यावेळी स्वयंपाक मी केलेला होता. कुणाला तरी आनंदाने ते सांगावेसे वाटत होते, पण कुणाला सांगणार? स्वतःशीच थोडा विचार करत, हसत मी पोळीचा तुकडा तोडला. म्हणजे खरंतर तोडायचा प्रयत्न केला. ती तुटेचना! पोळी गार झालेल्या नानसारखी, 'तन्य' झाली होती. ताणाल तितकी लांब! मी (गप्प असूनही) अवाक् झाले. ही काय नवीन भानगड? घरी मी केलेल्या प्रयोगातून असे उत्पादन कधी मिळाले नव्हते. नक्कीच काहीतरी चुकले होते.
दुपारी मातेला हाक दिली. पोळीची इत्थंभूत हकीकत सांगितली. माझ्या वर्णनावरून मी आणलेले प्लेन फ़्लॉर म्हणजे मैदा असावा असा अंदाज तिने सांगितला. बोलता बोलता, पोळी शिकण्याच्या नादात भात करायला आपण शिकलेलोच नाही, हे माझ्या लक्षात आले. लगेचच भातासाठीच्या सूचना विचारून लिहून घेतल्या. त्या सांगता सांगता, मी भात खाणार या कल्पनेने आईला अगदी भरून आले. संध्याकाळी मग भात केला. कमालीची गोष्ट म्हणजे तो अगदी व्यवस्थित झाला. त्याचे श्रेय तांदूळ, कुकर, पाणी आणि त्या सूचना यांचेच.
पुढचे दोन तीन दिवस मी भेटेल त्या प्रत्येक भारतीयाला पोळीच्या पिठाविषयी विचारले. माझ्या भारतीय सहकाऱ्यांपैकी कोणीच पोळ्या करत नसत. त्यामुळे 'बहुतेक एका पाकिस्तानी दुकानात मिळेल' याहून जास्त समाधानकारक उत्तर कुणाकडूनही मिळाले नाही. ते दुकान गावात असल्याने शनिवारापर्यंत वाट पाहणे भाग होते. तोवर तन्य पोळ्या आणि भात या मेनूला पर्याय नव्हता.
पाकिस्तानी दुकानात पिठांच्या भागात मला 'चपाती फ़्लॉर' नावाचे पीठ सापडले. प्लास्टिकच्या आवरणातून दिसणारा त्याचा रंग संशयास्पद होता; मळका, फिकट तपकिरी, शिवाय बराच कोंडाही दिसत होता. दुकानातल्या मनुष्याकडे चौकशी केली तर त्याने दुसरा 'असली आटा' दाखवला. त्या आट्याचे पोते किमान १० किलोचे! ते मला एक सेमीसुद्धा हालवणे शक्य नव्हते. तेव्हा दीड किलोच्या चपाती फ़्लॉरच्या पुड्यावर समाधान मानून घेतले.
भाजी हा प्रकार सोपा आहे, हे लगेच लक्षात आले. तेलात काही बाही जिन्नस घालून चिरलेल्या भाज्या घालायच्या. कुठलेसे मसाले घालायचे की झाले. पण पोळीचे काम कठीण दिसत होते. सुरुवात कणीक मळण्यापासून. मुळात आपल्याला चार पोळ्या करायला किती कणीक लागते हे कळणार कसे? मग त्या कणकेत किती पाणी घालायचे, ते कसे कळणार? ही मोजामोजी शिकण्यात एक दिवस गेला. मग पुढची पायरी म्हणजे ती भिजवणे.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी, उत्साहाने कणीक भिजवायला घेतली. बरोब्बर मोजून पाणी घालून कणकेत हात घातला की ती सगळी ताबडतोब हाताला चिकटून बसली. बोटही हालवता येईना. उजव्या हाताच्या मदतीला डावा हात गेला तर तोही अडकून बसला! काय करावे कळेना. आई अंघोळीला गेलेली. एकदम लक्षात आले, आईकडे कणीक भिजवण्याचे यंत्र आहे. चमच्याने हात खरवडला आणि त्या यंत्रात सगळी कणीक घातली. यंत्र कसे काय मळते याचेच निरीक्षण करून शिकावे म्हटले. यंत्राचे पातेही सुरुवातीला अडकल्यासारखे झाले पण त्याने नेटाने फिरणे सुरू ठेवले. शेवटी फिरत फिरत त्याने कणकेचा गोळा तयार केला, पण तोपर्यंत मी किमान पंचवीस वेळा यंत्र चालू-बंद केले होते.
कणीक होईपर्यंत आई आली. तिने लगेच लाटायला शिकवायला सुरुवात केली. तिचे बघून लाटणे फिरवल्यावर पोळी आपोआप व्हायला लागते असाच माझा समज झाला. म्हणून लगेच पुढची पोळी करायला घेतली तर कुठचे काय. घडी घालेपर्यंत जरा बरी परिस्थिती होती पण पुढे गोल काही केल्या होईना. "त्रिकोणी झाली तरी चालेल, सगळीकडे समान जाडी असल्याशी कारण", आई म्हणाली, पण तेही होईना. कारण जाडीकडे लक्ष दिले तर पोळीतून अमिबाच्या चलांगांसारखे फाटे निघत होते त्यांना आत वळवावे तर पोळी मध्येच पातळ होत होती. शेवटी ती तव्यावर टाकून उपयोग नाही हे लक्षात आल्यावर तिचा परत गोळा केला व लाटणे आईच्या स्वाधीन केले. समान जाडीचा पहिला नियम कसा काय पाळायचा हे बघायचा प्रयत्न करायला लागले.
आई नक्की काय करते आहे काही लक्षात येत नव्हते. लाटणारा हात आईचा आहे हे माहीत असल्यासारखी पोळी आपोआप होत चालली होती. तेव्हढ्यात मावशी मदतीला आली. मी आलेय म्हणून माझ्या आवराआवरीला मदत करायला ती साताऱ्याला आली होती. "लाटणे फिरवताना जाड्या भागाला काटकोनात लाटणे फिरवायचे म्हणजे तो नीट पसरतो", तिने दुसरा नियम सांगितला. आईच्या अजून दोन पोळ्या झाल्यावर मी पुन्हा प्रयत्न केला. यावेळी जाड्या भागावरून दणादण लाटणे फिरवले. तर त्या भागात लाटा तयार व्हायला लागल्या! "दाबादाबी करायची नाही", मावशीने तिसरा नियम सांगितला. तो तितका नीट न पाळता मी कशीबशी बऱ्यापैकी समान जाडीची पोळी लाटली. तव्यावर टाकली. थोडे छोटे फुगे आले की उलटली. पुन्हा उलटली. पुन्हा, पुन्हा उलटली. काही केल्या फुगेना! "पहिलीच पोळी कशी फुगेल", मावशीने सांत्वन केले. आणि आजच्यासाठी एव्हढे धडे पुरे असे म्हणून पुढच्या पोळ्यांसाठी पोळपाट लाटणे ताब्यात घेतले.
पुढचे दोन दिवस मी २, ३, ४ अशा पोळ्या करण्याचा प्रयत्न केला. मनातल्या मनात नियम घोटले. कणीक भिजवण्यासाठी यंत्राच्या पात्यासारखा हात फिरवून सराव केला. चौथ्या दिवशी सकाळी मला बऱ्यापैकी कणीक मळता यायला लागली. पोळीचे अधले मधले भाग फुगायलाही लागले. संध्याकाळी साताऱ्यातून घ्यायच्या लोणच्यांची, मसाल्यांची बांधाबांध केली. अगदीच वेळ पडल्यास असावा म्हणून आई-बाबांनी एक छोटा कुकर घेऊन दिला. आणि खास माझ्या पोळ्यांसाठी दुसऱ्या मावशीने एक सुंदर लाटणे घेऊन दिले. हे सगळे सामान आणि खूप शुभेच्छा घेऊन मी दोन आठवड्यांनी केंब्रिजला आले.
केंब्रिजला एक आठवडा कसाबसा विश्रांतीगृहात काढला. तिथल्या भोजनालयातले जेवण भारतीय आहे हे मला पदार्थांची नावे वाचल्यामुळे कळले. कधी एकदा आपल्या घरी जाते, आणि (कसा का असेना) आपापला स्वयंपाक करून जेवते असे झाले होते. घरी सामान हालवल्यावर पहिले काम म्हणजे सगळे खाद्यपदार्थ बाहेर काढले. मोठाल्या स्वयंपाकघराच्या एका कोपऱ्यातल्या कपाटात सगळे भरून टाकले. मग आजच्या संध्याकाळच्या स्वयंपाकाला काय लागेल याची यादी घेऊन जवळच्या महादुकानात गेले.
बटाटे, कांदे, मिरच्या, कोथिंबीर, आलं, लसूण, टॉमेटो, काहीतरी भाजी, तेल, ... यादीनुसार एकेक वस्तू घेत मी पुढे पुढे चालले होते. चाकू, दूध.. सापडले. कणीक ..? मी 'पीठ' लिहिलेल्या भागात गेले. तिथे गव्हाची दहाबारा प्रकारची पिठे! आता यातली साधी कणीक कुठली? त्याच्यावरची माहिती वाचून सगळी पिठे थेट गव्हापासूनच बनवलेली दिसत होती. 'प्लेन फ़्लॉर' म्हणजे त्यातल्या त्यात निर्धोक असा विचार करून एक दीड किलोचा पुडा ढकलगाडीत टाकला. खरेदी आटोपून घरी येऊन उत्साहाने स्वयंपाकाला सुरुवात केली. बटाट्याची सोप्पी काचऱ्यांची भाजी, टॉमेटोची कोशिंबीर आणि पोळ्या करायचे ठरवले. भाजी, कोशिंबीर तर झाली. आता पोळ्या!
प्लेन फ़्लॉरचा पुडा उघडून चमच्याने मोजून चार पोळ्यांची कणीक एका चिनीमातीच्या ताटात घेतली. कारण माझ्या त्या घरात कणीक भिजवण्यायोग्य कुंडा किंवा कडा असलेली कुठलीच भांडी सापडली नाहीत. कणकेत बरोब्बर मोजून पाणी घातले. आणि मळण्याच्या प्रयत्नाला लागले. मी शिकलेल्या 'यंत्रपद्धतीने' मळणे शक्य नव्हते कारण ताटलीला कडा नव्हत्या. पीठ लगेच उडायला लागले असते. त्यामुळे पुन्हा हात अडकण्याची भीती वाटायला लागली. थोडी यंत्रपद्धती आणि थोडी बोटपद्धती असे करत हळुवारपणे कणीक भिजवली. मस्त पांढरीशुभ्र कणीक! 'इकडची कणीक तिकडच्या कणकेहून शुभ्र कशी?' आणि 'ही नक्की कणीकच आहे ना?' असले प्रश्न बाजूला सारून तवा तापायला ठेवला.
तवा म्हणजे खरेतर फ्राइंग पॅन, काठवाली आणि जाडजूड. मोठ्या शेगडीवर मोठ्ठी आंच ठेवूनही ती तापायला १० मिनिटे लागली. तोवर मी एक प्लास्टिकची पिशवी दुमडून पसरून ओट्यावर पोळी लाटण्यासाठी जागा तयार केली. एका ताटलीत (!) तेल घेतले, दुसरीत कोरडे पीठ घेतले. कणकेतून एक छोटा गोळा काढून घेतला आणि पोळी लाटायला सुरुवात केली. छोटा गोल लाटून घडी घालेपर्यंत सगळे व्यवस्थित झाले. पुढे लाटताना पुन्हा अमिबाचे आकार दृग्गोचर होऊ लागले.
'आकाराकडे लक्ष देऊ नको, सगळीकडून समान जाडी असल्याशी कारण', मी स्वतःला बजावले. आता पोळी पातळ होऊन खालच्या प्लास्टिकच्या कागदावरची नक्षी थोडीफार दिसू लागली. पोळी लाटून झाली असे ठरवून मी ती तव्यावर टाकली. तिच्यावर छोटे फुगे यायला लागल्यावर लगेच उलटली. तर दुसरीकडूनही छोटेच फुगे.
'असो. भाजली गेल्याशी कारण', मनाशी म्हणत मी ती परत उलटली. तर चक्क एक थोडा मोठा फुगा आला! 'अरे वा! जमायला लागले की थोडेफार!' मी आनंदाने पोळी तव्यातून उचलली. जरा तेलाचा हात लावून, घडी करून दुसऱ्या ताटलीत ठेवून दिली.
कणकेतून दुसरा गोळा घेऊन पुढची पोळी. अशी मजल दरमजल करत चार पोळ्या केल्या. त्यातल्या त्यात चांगले म्हणजे तिसऱ्या पोळीला दोन मोठे फुगे आले. मी सगळ्या पोळ्या, भाजी, कोशिंबीर आणि घरून आणलेले लिंबाचे गोड लोणचे असे ताट वाढून घेऊन जेवायला बसले. असे एकटीने जेवण्याचा प्रसंग मला नवा नव्हता, पण यावेळी स्वयंपाक मी केलेला होता. कुणाला तरी आनंदाने ते सांगावेसे वाटत होते, पण कुणाला सांगणार? स्वतःशीच थोडा विचार करत, हसत मी पोळीचा तुकडा तोडला. म्हणजे खरंतर तोडायचा प्रयत्न केला. ती तुटेचना! पोळी गार झालेल्या नानसारखी, 'तन्य' झाली होती. ताणाल तितकी लांब! मी (गप्प असूनही) अवाक् झाले. ही काय नवीन भानगड? घरी मी केलेल्या प्रयोगातून असे उत्पादन कधी मिळाले नव्हते. नक्कीच काहीतरी चुकले होते.
दुपारी मातेला हाक दिली. पोळीची इत्थंभूत हकीकत सांगितली. माझ्या वर्णनावरून मी आणलेले प्लेन फ़्लॉर म्हणजे मैदा असावा असा अंदाज तिने सांगितला. बोलता बोलता, पोळी शिकण्याच्या नादात भात करायला आपण शिकलेलोच नाही, हे माझ्या लक्षात आले. लगेचच भातासाठीच्या सूचना विचारून लिहून घेतल्या. त्या सांगता सांगता, मी भात खाणार या कल्पनेने आईला अगदी भरून आले. संध्याकाळी मग भात केला. कमालीची गोष्ट म्हणजे तो अगदी व्यवस्थित झाला. त्याचे श्रेय तांदूळ, कुकर, पाणी आणि त्या सूचना यांचेच.
पुढचे दोन तीन दिवस मी भेटेल त्या प्रत्येक भारतीयाला पोळीच्या पिठाविषयी विचारले. माझ्या भारतीय सहकाऱ्यांपैकी कोणीच पोळ्या करत नसत. त्यामुळे 'बहुतेक एका पाकिस्तानी दुकानात मिळेल' याहून जास्त समाधानकारक उत्तर कुणाकडूनही मिळाले नाही. ते दुकान गावात असल्याने शनिवारापर्यंत वाट पाहणे भाग होते. तोवर तन्य पोळ्या आणि भात या मेनूला पर्याय नव्हता.
पाकिस्तानी दुकानात पिठांच्या भागात मला 'चपाती फ़्लॉर' नावाचे पीठ सापडले. प्लास्टिकच्या आवरणातून दिसणारा त्याचा रंग संशयास्पद होता; मळका, फिकट तपकिरी, शिवाय बराच कोंडाही दिसत होता. दुकानातल्या मनुष्याकडे चौकशी केली तर त्याने दुसरा 'असली आटा' दाखवला. त्या आट्याचे पोते किमान १० किलोचे! ते मला एक सेमीसुद्धा हालवणे शक्य नव्हते. तेव्हा दीड किलोच्या चपाती फ़्लॉरच्या पुड्यावर समाधान मानून घेतले.
Subscribe to:
Posts (Atom)